Javna preduzeća u Republici Srpskoj već dugo vremena služe kao stranački plijen koalicionih partnera vlasti. Javna je tajna da stranke koje dobiju kontrolu nad određenim preduzećem koriste njegova sredstva za jačanje sopstvene infrastrukture, zapošljavanje partijskih kadrova i obezbjeđivanje finansijskih resursa za političke ciljeve. Ovakav način upravljanja doveo je do nagomilanih dugovanja koja građani plaćaju kroz razne oblike opterećenja. Procjenjuje se da akumulirani dug javnih preduzeća premašuje milijardu konvertibilnih maraka, dok su gubici samo u 2024. godini dostigli 86 miliona KM. Neslavni rekorder, Željeznice Republike Srpske, bilježi akumulirani gubitak od 283 miliona KM, uz prošlogodišnji deficit od 40 miliona KM. Premijer Višković je najavio da je pod lupom 20 javnih preduzeća i obećao da niko neće biti pošteđen. Pored pompeznih najava, bilo bi lijepo vidjeti i konkretne mjere koje će uvesti sistem odgovornosti u javna preduzeća. Izdvajamo analizu tri sektora koja su ove godine bila u centru pažnje.
Elektroenergetski sektor
Problemi u elektroenergetskom sektoru su među najizraženijim. Resorni ministar Petar Đokić izjavio je da su za investicije u RiTE Ugljevik i RiTE Gacko potrebna sredstva od 700 miliona KM, koja trenutno nisu dostupna. Istovremeno, termoelektrane se suočavaju sa ozbiljnim problemima u nabavci uglja, što dovodi do prekida rada. TE Ugljevik je, zbog desetodnevnog zastoja početkom decembra, prouzrokovala gubitak od 10 miliona KM. Postrojenje je ponovno prestalo s radom 23. decembra i do danas nije u funkciji.
Finansijski izvještaji dodatno zabrinjavaju:
- RiTE Ugljevik je u prva tri kvartala ove godine ostvario gubitak od skoro 30 miliona KM, uz 2.100 zaposlenih.
- RiTE Gacko je prošle godine prijavio minimalnu dobit od 0,5 miliona KM uz 1.900 zaposlenih.
- RiTE Stanari, u privatnom vlasništvu, ostvario je dobit od 84 miliona KM uz 1.000 zaposlenih, pokazujući da je profitabilno poslovanje moguće u istom sektoru.
Šume Republike Srpske
Preduzeće Šume Srpske nastavilo je bilježiti gubitke, koji su u prvih devet mjeseci 2024. godine iznosili 6,3 miliona KM. Ukupni akumulirani dug ovog preduzeća sada premašuje 130 miliona KM. Polovina šumskih gazdinstava posluje s gubicima. Šume Srpske trenutno zapošljavaju oko 4.700 radnika, dok se procjenjuje da je potrebno čak 1.000 radnika manje. Pomoćnik ministra, Rednko Laketić, smatra da bi se problem mogao riješiti “prirodnim odlivom” radne snage, dok svakodnevno na bolovanju boravi između 200 i 300 radnika. Od ministra Save Minića saznali smo da su radnici u šumarstvu alergični na drvo i list, pa su desetine radnika nesposobni za rad.
Pored viška radnika, za loše finansijsko poslovanje iz resornog ministarstva optuženi su pojedini direktori šumskih gazdinstava, (ne)namjerne nepravilnosti u terenskom radu i loše kontrole na terenu. Prava je šteta što niko nije optužio privatne izvođače – strogo partijske ljude koji u lokalnim zajednicama vedre i oblače. Neki od njih su postali medijske ličnosti zahvaljujući sumnjivim poslovima, ali iz nekog, nama nepoznatog, razloga ove ljude niko iz političkog vrha ne smatra odgovornim.
Aerodrom Republike Srpske
Aerodrom Republike Srpske posluje sa godišnjim gubitkom od 1,7 miliona KM, dok je ukupni akumulirani gubitak 7,3 miliona KM. Broj radnika na kraju prošle godine iznosio je 112, što je dvostruko više nego pet godina ranije. Loše upravljanje i nedostatak investicija uzrokuju gubitak turista i preko 10 hiljada putnika godišnje.
Posebnu pažnju privukao je izvještaj specijalizovanog avioportala Zamaaero, koji je istakao ozbiljne nedostatke u radu aerodroma. Prema njihovim navodima, za unapređenje bezbjednosti piste i manevarskog prostora potrebno je ulaganje od 30 miliona KM kako bi aerodrom mogao konkurisati regionalnim centrima. Portal je takođe kritikovao rukovodstvo riječima: “Malo je aerodroma u regiji koji su privukli toliko kompanija, a koje su tako brzo napustile aerodrom ili odustale prije prvog leta. Evidentno je da je menadžment radio vrlo loš posao.”
Ovo nije bio alarm da struka postane prioritet ispred stranačkog plijena, ali alarm se upalio onog trenutka kada je direktorica Natalija Trivić promijenila stranački dres. Došlo je do ozbiljnih problema između koalicionih partnera. Postavljena je nova direktorica iz redova Ujedinjene Srpske, a za izvještaje avioportala valjda ne trebamo da brinemo.
Zaključak
Sistem stranačkog plijena stvorio je neodrživu situaciju u javnim preduzećima Republike Srpske. Gubici u elektroenergetskom sektoru, Šumama Srpske, Željeznicama i Aerodromu jasno ukazuju na potrebu za hitnim reformama. Ključne reforme, poput depolitizacije rukovodstva, digitalizacije procesa i nezavisnih revizija poslovanja, mogle bi osigurati da javna preduzeća postanu motori razvoja, a ne teret za građane.
Građani Republike Srpske zaslužuju odgovorno i efikasno upravljanje javnim resursima koje će unaprijediti životni standard, smanjiti troškove i otvoriti vrata održivom razvoju. Vrijeme je da svi akteri prepoznaju hitnost situacije i djeluju u interesu zajedničkog dobra. Vrijeme je da se napusti praksa stranačkog upravljanja javnim resursima i uvede odgovorno poslovanje zasnovano na transparentnosti i efikasnosti.
(Nebojša Djurić, profesor na ETF-u Univerziteta u Banjaluci)
