Dva vodeća stručnjaka za pitanja nejednakosti oglasili su se proteklih dana upozoravajući na mogućnost društvenog kolapsa kao posljedicu zdravstvene krize i neophodnost dubokih promjena u globalnom ekonomskom sistemu.
Branko Milanović, profesor u Londonskoj školi ekonomije, smatra da će zdravstvena kriza, ukoliko potraje, dovesti u pitanje globalizaciju, u smislu kretanja robe, kapitala i ljudi.
Ovaj ekonomista svjetske reputacije u tekstu za časopis Forin afers piše o povratku na „samodovoljnu ekonomiju“, koja podrazumijeva vraćanje proizvodnje unutar nacionalnih granica, što znači i smanjenje proizvodnje.
Pandemija je natjerala mnoge evropske i svjetske vlade da razmišljaju o promjeni privrednog modela koji se zasniva na slobodnom tržištu i izmiještanju proizvodnje u zemlje sa jeftinijom radnom snagom, poput azijskih zemalja, na čelu sa Kinom. Do otriježnjenja je došlo kada je izbio skandal zbog nedovoljnog broja maski i medicinske opreme na početku pandemije. U razvijenim evropskim zemljama to je posljedica smanjivanja budžeta za zdravstvo pod pritiskom mjera štednje, čiji je glavni uzrok finansijska kriza 2008. godina koja je uzdrmala svijet. Evropski državnici su u ovoj novoj krizi uvidjeli opasnost od delokalizacije koja može da košta života, pa razmišljaju o tome kako da proizvodnju vrate u svoje zemlje.
Sve je više glasova u Evropi koji smatraju da je globalizovana ekonomija i bespoštena trka za profitom jedan od glavnih uzroka finansijske krize 2008. godine kao i zdravstvene krize kroz koju svijet upravo prolazi, te da bi manje globalizacije i manje proizvodnje pomoglo da se uspostavi poljuljana društvena i ekološka ravnoteža. Trend koji bi mogao da se učvrsti je – deglobalizacija.
Milanović smatra da je to loše za globalnu ekonomiju. Na udaru su posebno male zemlje, poput Srbije, upozorava ekonomista, koje imaju male šanse da opstanu jer njihove ekonomije nisu autonomne, već zavise od velikih. U slučaju Srbije to se odnosi prije svega na Evropsku uniju koja je njen najveći ekonomski partner. Od situacije u razvijenim zemljama zavisiće i situacija u Srbiji.
Do društvenog raspada bi moglo da dođe, smatra Milanović, ako se oni koji ostanu bez posla i bez sredstava okrenu protiv onih koji su dobrostojeći. Ovaj ekonomista poručuje da bi „glavni i jedini“ cilj ekonomske politike trebalo da bude sprečavanje društvenog kolapsa, odnosno da se ne zaboravi na one koji su najviše pogođeni krizom, socijalno najugroženije.
„Napredna društva ne smijeju da dozvole da ih ekonomija, a posebno bogatstvo finansijskih tržišta, učine slijepim pred činjenicom da najvažnija uloga koju ekonomska politika može sada da ima jeste da održi društvene veze snažnim pred ovim izuzetnim pritiskom“.
Milanović skreće pažnju na fenomen koji se često ignoriše, a to je fenomen ogromnog porasta nejednakosti u svijetu koji dovodi do socijalne i ekonomske neravnoteže.
Iako je zanemaren kod nas, ovaj problem je ključan za razumijevanje evolucije savremenih društava. On je utoliko značajniji za Srbiju u kojoj je, pokazuju istraživanja, nejednakost između bogatih i siromašnih izraženija nego u bilo kojoj zemlji regiona i znatno je veća nego u zemljama Evropske unije. Čak 20 odsto stanovništva sa najvišim dohotkom zarađuje devet puta više od 20 odsto najsiromašnijih, što ima negativne posljedice po ekonomski rast i stabilnost društva.
U temeljnoj studiji „Kapital u 21. vijeku“ koja je postala svjetski bestseler, francuski ekonomista Toma Piketi navodi da je danas veći problem rast nejednakosti unutar društva nego nesuglasice među nacijama, protivno opštem uvjerenju.
„Prijetnja od međunarodne nesloge (…) izgleda manje izvijesna i opasna od (prijetnje unutar zemalja) oligarhijskog tipa“, odnosno procesa koji će dovesti do toga da „bogate zemlje pripadaju njihovim milijarderima, ili uopštenije, da većina zemalja (…) u velikoj mjeri pripada milijarderima i drugim multimilionerima na planeti“, piše Piketi.
U studiji „Kapital u 21. vijeku“ koja je postala svjetski bestseler, francuski ekonomista Toma Piketi navodi da je danas veći problem rast nejednakosti unutar društva nego nesuglasice među nacijama
Finansijska kriza 2008. godine nije donijela strukturne promjene koje su bile neophodne da bi se izbjegle buduće krize. Piketi smatra da su osnovni sastojci za buduće krize finansijska netransparentnost i rast nejednakosti.
Ali kako smanjiti nejednakosti u svijetu u kome se one neprestano produbljuju od ’80-ih godina? Za Piketija je rješenje za 21. vijek progresivno oporezivanje kapitala, kao što je progresivno opozivanje dohotka bio recept koji je izmišljen u 20. vijeku. Oporezivanje je, smatra ovaj ekonomista, mnogo pravičnije i efikasnije rješenje od drugog metoda za finansiranje državnih izdataka, od zaduživanja. Kako smanjiti veliki javni dug koji imaju evropske zemlje? Postoje tri načina – porez na kapital, inflacija ili politika štednje. Najgore rješenje je, smatra Piketi, u smislu pravičnosti kao i u smislu efikasnosti, produžena kura štednje, a to je upravo politika koja je u Evropi primijenjena kao lijek za izlaz iz krize 2008. godine. Politiku štednje koja se još naziva i „politika stezanja kaiša“ vodi i Srbija, pod nadzorom Trojke (Evropska komisija, Evropska centralna banka i Međunarodni monetarni fond).
Oporezivanje ultrabogataša, dakle. Šta sa tim novcem? Piketi primjećuje da porez nije ni dobar ni loš, već da je pitanje u koje svrhe se koristi. Francuski ekonomista predlaže povratak socijalne države koja se razvijala u bogatim evropskim zemljama nakon Drugog svjetskog rata do ’80-ih godina (koja je vrlo različita od socijalne države kakva je postojala u Jugoslaviji, najprije po stepenu demokratskih sloboda). Socijalni evropski model (Piketi smatra ovaj termin preciznijim od države blagostanja) formirao se oko osnovnih socijalnih prava: prava na obrazovanje, na zdravlje i penziju.
Socijalnu državu je potrebno modernizovati, prilagoditi je 21. veku, a ne rasturiti je
Piketi smatra lažnom dilemu više države-manje države. Ideja o povratku države, koja se često pominje kao posljedica sadašnje krize, za njega je nesporazum, jer je teret države u današnjim društvima veliki, ona ima centralnu ulogu u ekonomskom i društvenom životu. Zato se u svakoj novoj krizi postavlja pitanje tržišta i uloge države – jedni zahtijevaju veću ulogu države, drugi traže da nema nikakvu ulogu u regulisanju tržišta, kao što je to u Sjedinjenim Američkim Državama. Suština je u obuzdavanju finansijskog kapitalizma koji se oteo kontroli, a za Piketija to može da se postigne progresivnim oporezivanjem kapitala.
Ovu ideju je proteklih dana branio u francuskim medijima. „Da bismo se podigli iz ekonomske krize, neophodno je da se ne uruše primanja potrošača“, rekao je na popularnom radiju Frans enter. „Ekonomija ne funkcioniše sa super milijarderima, već sa malim preduzećima“, upozorio je.
Iako je zdravstvena kriza otvorila ponor u svjetskoj ekonomiji čija se dubina ne nazire, istorijski primjeri mogu da budu korisni za pronalaženje rješenja. „Ima mnogo istorijskih lekcija. Dobra vijest je da postoje razni načini za izlazak iz krize. Nakon Drugog svjetskog rata brojne zemlje, uključujući Njemačku i Japan, sprovele su sisteme oporezivanja najbogatijih privatnih posjednika, koji su išli do 80-90 odsto oporezivanja. To bi moglo vrlo brzo da smanji javni dug, koji je u to vrijeme bio još veći nego što je danas (…) Ne treba uraditi isto, već se inspirisati istorijskim primjerima“, smatra ekonomista.
Piketi je svoju ideju izlaska iz krize obrazložio i u tekstu koji je objavio njegov izdavač iz Novog Sada, Akademska knjiga. U njemu navodi da „režim slobodnog kretanja kapitala, uspostavljen u periodu 1980–1990. godine pod uticajem bogatih zemalja (naročito Evrope), podstiče izbjegavanje plaćanja poreza milijardera i multinacionalnih kompanija iz čitavog svijeta“. Ovaj režim „ sprečava krhke poreske uprave siromašnih zemalja da uspostave pravično i legitimno oporezivanje, što ozbiljno ugrožava temelje države.“ Piketi iznosi i smjelu ideju o „minimalnom dotiranju zdravstvenog i obrazovnog sistema za sve stanovnike svijeta, koje bi se finansiralo na osnovu univerzalnog prava svih zemalja i koje bi se zasnivalo na dijelu poreskih prihoda koji se ubiraju od najprosperitetnijih ekonomskih aktera: velikih kompanija, domaćinstava s visokim dohotkom i nasljedstva (na primjer onih s dohotkom 10 puta većim od svjetskog prosijeka, odnosno od 1% najbogatijih ljudi na svijetu).“
Da li će razvijene zemlje biti u stanju da dovedu u pitanje svoju budžetsku i fiskalnu politiku? Piketi kaže da će odgovor zavisiti od mobilisanja opozicije i njihovog sopstvenog tabora, ali da je sigurno da veliki političko-ideološki potresi tek počinju.
Srbija je daleko od modela socijalne države koji se urušio u periodu tranzicije, kada je prihvatila neoliberalnu ideologiju koja je dovela do produbljivanja nejednakosti.
Prema ovoj ideologiji socio-ekonomski razvoj se zasniva na konkurentnosti, neutralnoj regulatornoj ulozi države i privatizaciji u oblastima zdravstva i socijalne zaštite. Sadašnja vlast, koju vode tehnokrate neoliberalnog profila, nastavlja takvu politiku. Mjere koje je najavila kako bi se smanjili efekti krize na ekonomiju i spriječilo otpuštanje radnika (isplata 100 evra građanima, tri minimalne zarade na račun svakog zaposlenog u preduzećima u privatnom sektoru, odlaganje plaćanja poreza i doprinosa na zarade i poreza na dobit) nisu dovoljne da bi se održala mala preduzeća koja su pogođena krizom i ne mijenjaju položaj socijalno najugroženijih kojih će nakon ove krize biti još više.
Ministar finansija Siniša Mali se hvali rebalansom budžeta u kome je predviđeno da se država dodatno zaduži kod domaćih i međunarodnih finansijskih institucija, a kao najveću prednost ističe nastavak investicionih projekata. U zemlji koja ima najveći rizik od siromaštva u Evropi, ovakva politika će dalje produbiti socijalni jaz i povećati socio-ekonomske tenzije koje bi mogle da dovedu do sukoba.
„Da bi se izbjegao pomor, potrebna nam je socijalna država, a ne država-zatvor“, poručuje Piketi. Ova poruka snažnije odjekuje u Srbiji nego u bilo kojoj drugoj evropskoj zemlji.
(Demostat)
